ماجراهای دین و خداناباوری
شاید اغراق نباشد اگر بگوییم که در سرتاسر تاریخ، عموماً دین (به ویژه ادیان ابراهیمی) و خداناباوری ناسازگار با یکدیگر قلمداد شده‌اند. مطابق این دیدگاه، لازمه خداناباوری ترک دین است و لازمه دین ترک خداناباوری. تکفیر دگراندیشان، دست‌کم در مقام نظر، عموماً ناشی از همین ناسازگار انگاشتن دین و خداناباوری بوده است.
تکفیر، و در مواردی، قتل دگراندیشان پدیده‌ای شناخته شده در تاریخ یهودیّت، مسیحیّت و اسلام است. انگیزه برای تکفیر، از جمله، می‌تواند ناسازگار انگاشتن دین و خداناباوری بوده باشد. اشاره‌ای گذرا به سه نمونه تاریخی از پدیده تکفیر در پی می‌آید:
۱. تکفیر و طرد اسپینوزا، فیلسوف هلندیِ پرتغالیّ الاصل، از سوی جامعه یهودیان پرتغالیِ آمستردام در نیمه دوم قرن هفدهم میلادی،
۲. تکفیر و قتل جوردانو برونو، کشیش، فیلسوف و کیهان‌شناس ایتالیایی از سوی کلیسای کاتولیک روم در آغاز قرن هفدهم میلادی،
۳. تکفیر و قتل عین‌القضات همدانی، عارف و فیلسوف مسلمان ایرانی، در اوایل قرن دوازدهم میلادی / ششم هجری.
با این حال، در گذشته و حال، متفکّرانی بوده‌اند که نگاه متفاوتی به نسبت دین و خداناباوری داشته‌اند. گرچه کفر و خداناباوری را نمی‌توان لزوماً یکی دانست اما شاید در مواردی بتوان خداناباوری را مصداقی از کفر به حساب آورد. عین‌القضات همدانی کفر را لازمه سلوک راستین در مسیر ایمان می‌دانست: «کفرها بسیار است زیرا منزل‌های سالک بسیار است. کفر و ایمان، هر ساعت، رونده را شرط و لازم باشد» (تمهیدات، به تصحیح و مقدّمه عفیف عسیران، تهران: منوچهری، چاپ چهارم، ۱۳۷۳، ص ۴۹).
از دید عین‌القضات، کافری لازمه راه سالک (رونده طریق حقّ) است؛ و بالاتر از آن، سالک باید کفر و اسلام را با یکدیگر برابر بداند و اگر اسلام را برتر از کفر به شمار آورد در سلوک عرفانی به جایی نخواهد رسید:
«هر که طالب علم یقین بود، اول شرط در راه او آن بود که کل مذاهب عالم در دیده او برابر آید. و اگر فرقی داند میان کفر و اسلام این فرقت دانستن در راه طلب او سدی بود که او را نگذارد که مطلوب رسد». (نامه‌های عین القضات همدانی، جلد دوّم، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: منوچهری، ۱۳۶۲، ص ۲۵۱).
از متفکّران قدیم که بگذریم، در روزگار ما نیز برخی از اندیشمندانی که حتّی خود را آشکارا خداناباور می‌دانند، بر پیوند تنگاتنگ دین و خداناباوری انگشت تأکید نهاده‌اند.
منبع : www.bbcpersian.com
